Erfeniskwestie met familieleden: voorkomen en oplossen

In een perfecte wereld hebben je ouders goed nagedacht over wat er met hun vermogen moet gebeuren als ze er niet meer zijn. Het vermogen dat ze ‘niet meer nodig hebben’ hebben ze al via schenkingen overgemaakt. En de verdeling van wat er nog overblijft, staat keurig omschreven in een testament waarvan elk kind een kopie heeft. Helaas is dat in de praktijk niet altijd het geval. Eenmaal de langstlevende ouder is overleden, blijkt er soms geen (rechtsgeldig) testament, is het onvolledig, of wijkt het af van wat je en de andere wettelijke erfgenamen verwacht hadden.

Tegelijk moeten nabestaanden in die emotionele periode ook praktische zaken regelen en belangrijke knopen doorhakken. De onrust en het verdriet kunnen dan ook snel tot wrevel, misverstanden of conflicten tussen familieleden leiden. Het verdelen van een erfenis draait dan soms niet alleen meer om het geld, maar ook met onuitgesproken emoties uit het verleden die opborrelen.

De basics: wie heeft waar recht op?

Is er bij het overlijden van de langstlevende ouder niets geregeld (er is bijvoorbeeld geen testament, geen rekening met derdenbeding, geen levensverzekering met een begunstigde, …), dan geldt het gewone erfrecht. Het totale vermogen zal dan in evenveel gelijke stukken worden verdeeld als er kinderen zijn. Het maakt niet uit of je broer eerst geboren was of je een zus heeft uit een ander huwelijk. De verdeling in gelijke stukken geldt voor het totaal van het roerend vermogen (geld, aandelen, juwelen, …) en het onroerend vermogen (vastgoed). Elk heeft recht op een gelijk deel of de overeenstemmende waarde.

Is je langstlevende ouder overleden, dan doe je er goed aan om zo snel mogelijk samen met je broers en zussen een inventaris op te maken van de nalatenschap. Dat is inclusief de goederen die niet meer in het ouderlijk huis staan, maar al bij een van de kinderen. Als wettelijke erfgenamen mag je met je broers en zussen goederen zoals meubels of de wagen na het overlijden al meteen verdelen en uit de nalatenschap in bezit nemen (rekeningen blijven wel nog een tijd geblokkeerd). Je moet wel voorzichtig zijn, zeker als je vermoedt dat er ook schulden in de nalatenschap zitten. Als je goederen in bezit neemt, aanvaard je stilzwijgend de nalatenschap … en dus ook de eventuele schulden.

Is er wel iets geregeld − bijvoorbeeld via een rechtsgeldig testament − dan moeten de wensen gerespecteerd worden. Zitten er goederen in de nalatenschap die niet beschreven staan in het testament, dan mag je met je broers en zussen die goederen uit de nalatenschap in bezit nemen en verdelen (let opnieuw op voor eventuele schulden). Ook goed om weten: een ouder mag zijn volledige nalatenschap niet zomaar aan één kind laten toekomen. Elk kind heeft recht op een minimum erfdeel. De helft van het vermogen staat ‘geparkeerd’ voor de kinderen: zijn er twee kinderen, dan hebben zij dus elk recht op 1/4 van de nalatenschap van de overleden langstlevende ouder. Bij drie kinderen is dat 1/6. Zijn er twee kinderen, dan kan één kind maximaal 3/4 van de nalatenschap van de langstlevende ouder krijgen. Zijn er drie kinderen, dan kan één kind maximaal 2/3 van de nalatenschap van de langstlevende ouder krijgen. Met de andere helft kan je aan successieplanning doen, meer nalaten of schenken aan een kind of een andere persoon.

Tips om met conflicten om te gaan

Voorkomen is beter dan genezen

Met een goede planning kunnen ouders en kinderen helpen om onenigheid over de nalatenschap te voorkomen. Enkele praktische tips:

• Successieplanning. Je ouder(s) aanmoedigen om aan successieplanning te doen, is een delicate zaak. Je wil namelijk niet inhalig overkomen. Aan je ouders vertellen dat je voor de eigen kinderen al met successieplanning bezig bent, kan de start van een gesprek over hun successieplanning zijn. Of je (of je broer/zus) kan proberen het onderwerp aan te snijden tijdens de lenteschoonmaak, zoals ‘Wat wil je dat ik later doe met die vakantiefoto’s als je er niet meer bent?’. De rollen kunnen natuurlijk ook omgedraaid worden, door uit te leggen wat je wil dat er met je vermogen gebeurt als je er niet meer bent.
  
  
• Iedereen betrekken. Kom overeen wie met de ouders gaat praten, wie eventueel de ouders helpt bij het inventariseren van het vermogen, hoe transparantie voor iedereen verzekerd kan worden, enzovoort. Probeer op die manier iedereen er bij te betrekken. Let wel op, als familie zelf zaken op papier zetten over de verdeling mag niet. Zo'n 'akkoord' maakt een verboden erfovereenkomst uit, en is daarom nietig. Ten slotte, het is en blijft ieders keuze de eigen erfenis te verdelen op de manier dat hij of zij wil.
  
  
• Zelf een testament opstellen is simpel, maar niet zonder risico’s. Voldoet het testament niet (bijvoorbeeld omdat het getypt is of door beide ouders ondertekend) dan kan het nietig zijn en dan kunnen de erfgenamen doen alsof het niet bestaat. Een testament is best zo gedetailleerd mogelijk, en kan altijd door de notaris nagekeken worden. Om te voorkomen dat een erfgenaam later twijfelt aan de helderheid van geest op het moment dat het testament opgemaakt werd, dan kan er bij het testament een doktersattest toegevoegd worden, gedateerd op dezelfde dag waarop het testament werd opgesteld en waarin de dokter de gezondheid van geest bevestigt. Een notarieel testament biedt uiteraard de meeste zekerheid. De notaris zal geen testament opstellen als de opsteller niet gezond van geest is en dan ben je ook meteen zeker dat het testament juridisch helemaal in orde is. Niet alles kan en mag immers volgens de wet. Een testament moet niet alleen geldig opgesteld worden … het moet ook uitvoerbaar zijn. Goed om weten: een testament kan niet worden aangevochten alleen maar omdat het onfair aanvoelt. Dat kan alleen als de erflater bijvoorbeeld werd beïnvloed, niet in staat was om een testament te ondertekenen of als er twijfels zijn over de geldigheid van het testament.
  
  
• Transparantie over de verdeling. Als ouders ervoor kiezen om het vermogen na het overlijden niet gelijk over alle kinderen te verdelen, bijvoorbeeld door af te wijken van het gewone erfrecht via een testament, is het aan te raden dat ze de kinderen uitleggen waarom (die uitleg kan eventueel ook toegevoegd worden aan het testament). Weet je dat er een ongelijke verdeling is, of heb je dat vermoeden, stuur er bij je ouders op aan om hier open kaart in te spelen. Geschillen ontstaan soms ook wanneer een ouder iets belooft aan één kind zonder het aan de andere kinderen te vertellen of rekening te houden met hun gevoelens of meningen. Praten je ouders over hun nalatenschap, let er dan op ook dat ze je broer(s) of zus(sen) er ook bij betrekken. Hetzelfde geldt trouwens ook voor schenkingen en voordelen. Met een erfovereenkomst bij de notaris kunnen ouders met hun kinderen de schenkingen en voordelen die kinderen hebben genoten met elkaar vergelijken en bijsturen. Zo zijn ouders zeker dat alles evenwichtig is gebeurd tussen hun kinderen. De kans op conflicten na hun overlijden zal hierdoor beperkter zijn.
  
  
• Hoewel dat geen verplichting is, kan een testamentuitvoerder een oplossing bieden wanneer de vrees bestaat dat de erfgenamen in conflict zullen raken. De testamentuitvoerder wordt aangeduid via een testament en kan een notaris zijn, maar ook een andere vertrouwenspersoon. Die persoon krijgt de opdracht om de ouderlijke woning en het eventuele andere vastgoed na het overlijden te beveiligen, waarbij hij of zij enkel de goederen mag ‘beheren’ in afwachting van de verdeling tussen de erfgenamen. Een testamentuitvoerder kan ook de woning laten verzegelen, een inventaris laten opmaken of andere bewarende maatregelen nemen.

Conflicten bij de verdeling van de ouderlijke woning

Geld, kasbons, aandelen, … kunnen meestal makkelijk in gelijke stukken verdeeld worden. Het ouderlijk huis en het eventuele ander vastgoed niet. Als je en je broer(s) en zus(sen) samen grond of een huis van je ouders erven, kan het zijn dat je het niet eens wordt over wat er met het eigendom moet gebeuren. Je wil het misschien verkopen, je broer wil het misschien houden, je zus wil het eerst opknappen om een hogere verkoopprijs te bedingen, …

De eenvoudigste oplossing is een uitkoop. Jij, je broer of je zus kan het deel van het huis van de anderen kopen. Als een van de erfgenamen het huis wil houden, maar het zich niet kan veroorloven om zijn broers en zussen meteen te betalen, kan een afbetalingsregeling met rente een optie zijn.

Jij en je broer of zus kunnen ook overwegen het huis te verhuren en de huurinkomsten te verdelen, wanneer niemand bereid is in het huis te gaan wonen en niet iedereen het wil verkopen.

Als de situatie toch tot een patstelling leidt, dan kan een neutrale derde partij uitkomst brengen. Je kan bijvoorbeeld samen een advocaat inhuren die bemiddelt. Bemiddeling is over het algemeen een veel persoonlijker en minder belastende oplossing dan de rechtbank, en minder duur. Lukt deze aanpak niet, dan kan je kiezen om voor een eigen advocaat te gaan. Die kan dan in je naam onderhandelen met de advocaat van de andere erfgenamen.

Conflicten bij de verdeling van spullen (met emotionele waarde)

Bij gespannen situaties is het belangrijk om de emoties uit de besluitvorming te halen. Dit kan makkelijker gezegd dan gedaan zijn, omdat je broer, zus of ander familielid misschien een ander idee heeft van wat eerlijk en redelijk is. Sieraden, fotoalbums, kunstwerken, het koffieservies van de overgrootouders, een oldtimer, … die knip je niet zomaar in twee of drie stukken. Raken jullie er niet uit, dan kan ook hier een bemiddelaar soelaas brengen.

Als er twijfel is over de geldwaarde, en de emotionele waarde minder belangrijk is, dan kan het een idee zijn om een schatter in te schakelen. Zo kunnen de spullen verdeeld worden zodat iedereen een gelijke waarde krijgt.

Als overleg en bemiddeling geen oplossing opleveren

Lukt het niet om onderling overeen te komen, evenmin met de tussenkomst van een bemiddelaar of advocaat? Dan rest een slopende procedure. Een notaris kan immers slechts goederen van de nalatenschap verdelen wanneer alle partijen akkoord gaan. Het komt er dan om aan je broer of zus te verplichten om een verdeling te aanvaarden, zelfs tegen zijn of haar wil. De rechtbank zal dan een vonnis uitspreken, waarbij de verdeling bevolen wordt. In dit vonnis zal een notaris-vereffenaar aangesteld worden. Hij of zij zal dan overgaan tot inventaris van de gehele nalatenschap en de verklaringen van partijen opnemen in verband met eventuele betwistingen. Daarna zal de notaris een ontwerp van verdeling opstellen en dit aan alle partijen meedelen. Wanneer één van de erfgenamen nog steeds niet akkoord gaat met de voorgestelde verdeling, dan doet de rechtbank een definitieve uitspraak.